Symbole gminy

Pliki do pobrania: herb (jpg); herb (png); herb (gif)

 

Herb Gminy Chełm

Herb gminy został wprowadzony do polskiego ustroju heraldycznego na mocy ustawy o samorządzie terytorialnym z 8 III 1990 r. Wcześniej taki rodzaj znaku herbowego nie występował, używały go natomiast miasta, kontynuujące ten zwyczaj jeszcze z czasów średniowiecza. Swego herbu nie posiadała też Gmina Chełm, stąd należy utworzyć go od nowa. Pomimo swej niedawnej metryki Gmina Chełm należy do tych jednostek, które mogą nawiązywać do bogatej tradycji heraldycznej innych podmiotów w różnorodny sposób z nią związanych. Należą do nich dawna ziemia chełmska   i miasto Chełm, których herby mogą stanowić inspirację dla herbu gminnego. Ponieważ brakuje wyczerpującego studium na temat herbu ziemi chełmskiej, który w tym momencie jest główną podstawą dalszych prac, należy dokładniej przyjrzeć się jego historii.

Najstarszy opis herbu ziemi chełmskiej wyszedł spod ręki Jana Długosza, który w swoich Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego przekazał wygląd polskich chorągwi ziemskich niesionych w czasie bitwy pod Grunwaldem. Dzieło to powstało w latach 1455-1480, jednak partia dotycząca znaków herbowych spod Grunwaldu została zaczerpnięta zapewne ze starszego przekazu pochodzącego z czasów samej bitwy, a zatem   z początku XV stulecia. Herb ziemi chełmskiej przedstawiał w polu czerwonym niedźwiedzia białego (srebrnego) stojącego między dwoma drzewami („ursum album inter duas arbores consistentem in campo rubeo”). W opisie tym brakuje istotnych szczegółów, takich jak wzajemne usytuowanie niedźwiedzia i drzew oraz rodzaju i barw drzew.
Mniej więcej z tego samego czasu pochodzą pierwsze podobizny herbu chełmskiego, które są cennym źródłem do ich ikonograficznego przedstawienia. Znajdują się w dwóch obcych herbarzach  brukselskim Armorial Lyncenich i wzorowanym na nim sztokholmskim Codex Bergshammar. Partia herbów polskich pochodzi prawdopodobnie z lat 30 lub 40 XV w., a zatem najstarsze wyobrażenia herbu ziemi chełmskiej są niewiele młodsze od pierwszego opisu Długosza. Przedstawiają one w polu srebrnym na murawie między dwoma drzewami liściastymi zielonymi niedźwiedzia kroczącego czarnego. Zasadnicza zmiana dotyczy barwy pola tarczy z czerwonej na srebrną, która wobec swego obcego w polskiej heraldyce charakteru może raczej świadczyć, że autorzy obu herbarzy nie mieli na jej temat dokładnych informacji. Brak tych informacji mógł wynikać z braku ustabilizowanej jeszcze w tym czasie barwy pola tarczy, o czym świadczy późniejszy opis Długosza, który w tym miejscu daje jeszcze inną barwę, a mianowicie zieloną. W porównaniu do opisu Długosza nastąpiła też zmiana barwy niedźwiedzia z białej (srebrnej) na czarną, oraz pozycja niedźwiedzia tym razem ukazanego z wyraźnie podniesioną przednią łapą, czyli kroczącego. W tej ikonografii zwracają uwagę inne istotne szczegóły, których nie było wcześniej. Należą rodzaj i barwa drzew zielone liściaste oraz murawa. Z rysunku widać także dokładne usytuowanie niedźwiedzia między drzewami, z których jedno jest z przodu, a drugie z tyłu zwierzęcia. Dzięki temu zabiegowi udało się malarzowi uniknąć wrażenia perspektywy, przy jednoczesnym ułożeniu niedźwiedzia między drzewami.

Jan Długosz jest także autorem innego opisu herbu ziemi chełmskiej, który zamieścił w Klejnotach,  dziele jemu powszechnie przypisywanym. Pochodzi ono z lat 70. XV w. i prezentuje zapewne kolejny etap rozwoju tego herbu. Przedstawia on w polu zielonym niedźwiedzia białego (srebrnego) stojącego między trzema zielonymi drzewami, z których dwa są przy głowie, a jedno z tyłu przy ogonie („in campo viridi ursum album inter tres arbores virides, quarum due ad caput et tercia ad caudam consistit, portat”). W stosunku do wcześniejszego opisu nastąpiła zmiana barwy pola tarczy z czerwonej na zieloną, dodano trzecie drzewo oraz określono wzajemny stosunek przedmiotów godła. Na uwagę zasługuje konsekwentne określenie pozycji niedźwiedzia jako stojącego. Ten opis Długosza zaczął utrwalać tradycję herbu ziemi chełmskiej podawaną zarówno w postaci opisów, jak i przedstawień ikonograficznych. Z niego, albo  z rzeczywistości, którą on tylko utrwalił, korzystał autor znanego drzeworytu zamieszczonego w Statucie Jana Łaskiego z 1506 r. W wieńcu herbów państwowych i ziemskich został umieszczony także znak herbowy ziemi chełmskiej, który przedstawia w polu zielonym niedźwiedzia białego (srebrnego) stojącego  między drzewami zielonymi liściastymi. W odróżnieniu od Długosza wizerunek przedstawia wiele drzew. Dwa z nich, między którymi jest niedźwiedź znajdują się blisko łba, a inne stoją za zwierzęciem. Drzeworyt ten potwierdza drugi opis Długosza w takich istotnych elementach, jak barwy pola, niedźwiedzia i drzew, ułożenie przedmiotów godła i rodzaj drzew. Odmiennością są liczne drzewa.

Herb ziemi chełmskiej kształtował się co najmniej 100 lat. W źródłach proces ten możemy śledzić od znanej   z Roczników Długosza postaci widniejącej na chorągwi grunwaldzkiej do wersji słownych i obrazowych z końca XV i początku XVI w. W końcowej fazie rozwoju jego godło przedstawiało niedźwiedzia białego (srebrnego) stojącego między trzema drzewami liściastymi zielonymi, z których dwa znajdują się po jego obu stronach z przodu, a trzecie z tyłu  za nim. Pole tarczy jest barwy zielonej. Ustabilizowaniu uległa też pozycja zwierzęcia. Jeszcze w Armorial Lyncenich niedźwiedzia przedstawiano w pozycji idącej, natomiast w obu opisach Długosza i w drzeworycie Statutu niedźwiedzia przedstawiano, jako stojącego. Charakterystyczne, że ani w opisach Długosza, ani w drzeworycie nie ma informacji o podłożu, na którym znajdują się niedźwiedź i drzewa. W średniowiecznych źródłach tylko w Armorial Lyncenich pokazano ten element w postaci murawy. Zasadniczą zmianę w wyglądzie herbu ziemi chełmskiej próbuje wprowadzić autor  tzw. Herbarza arsenalskiego z połowy XVI w., który jest znacznie przeredagowaną kopią Klejnotów Długosza. Zawiera on opis herbu, powtórzony tu dość wiernie za tekstem średniowiecznym, i namalowaną barwną podobiznę, która zasadniczo oddaje opis. W wizerunku tym powtórzone już są wszystkie wcześniejsze elementy i rozwiązania znane z opisu Długosza i drzeworytu Statutu, poza jednym nowym przedmiotem godła, którym jest zielone wzgórze, na którym umieszczono niedźwiedzia i drzewa. Niedźwiedź i drzewa znajduję się jednak nie na szczycie wzgórza, ale u jego podnóża na płaskiej murawie. Ono samo jest jakby tłem, na którym umieszczono cały wizerunek niedźwiedzia. Innym odmiennym szczegółem jest pozycja drzewa z tyłu zwierzęcia, które tym razem wysunięte zza niego jest w pełni widoczne.

Innowacja ze wzgórzem wprowadzona w Herbarzu arsenalskim pozostała odosobniona i nie znalazła swych naśladowców w późniejszej tradycji ikonograficznej, zwłaszcza w ilustracji drzeworytowej książki i innych druków. Ta ostatnia w XVI-XVIII stuleciu rozwijała się dość bujnie, ale w zakresie heraldyki niestety nie zawsze na wysokim poziomie, chociaż swoisty konserwatyzm i schematyzm uchroniły jej obrazy przed nadmierną swobodą prezentacji. Przedstawienia herbu ziemi chełmskiej znalazły się m.in. w takich dziełach, jak: De Sigismundi regis temporibus liber Jodoka Decjusza z 1521 r., Confessio catholicae fides christiana Stanisława Hozjusza z 1560 r., Kronika świata Marcina Bielskiego, Liber insigniorum Erazma Kamyna z 1575 r. (ilustrowana, uzupełniona i przeredagowana kopia Klejnotów Długosza), Herby rycerstwa polskiego z 1584 r., Kronika Polska Joachima Bielskiego z 1597 r., Korona Polska Kaspra Niesieckiego z XVIII w. Wspomnianego wzgórza nie mają drzeworyty tych dzieł, z reguły drzewa i niedźwiedź stoją na murawie, która zapewne tutaj jest powszechnym w tym okresie zabiegiem naturalizacji godła. W przedstawieniach tych podłoże ulegało różnej stylizacji, często było pofałdowane, zwłaszcza na skutek sposobu ukazania drzew, które miały wyrastać z małych pagórków (np. Kamyn, J. Bielski, Niesiecki). Z kolei w drzeworycie zamieszczonym w Kronice Polskiej Joachima Bielskiego stylizowane podłoże u dołu nie styka się z brzegami tarczy (kartusza), co sprawia wrażenie, że niedźwiedź i drzewa stoją na kępie.

Zdecydowana większość wyobrażeń herbu ziemi chełmskiej z XVI-XVIII w. ma godło złożone z trzech drzew, ale i tutaj można spotkać pewne odmienności. Już w Statucie Łaskiego i w dziele Decjusza De Sigismundi regis temporibus liber mamy do czynienia z większą ilością drzew ułożonych za niedźwiedziem, symbolizujących może las, podobne przedstawienie tego elementu godła występuje na karcie tytułowej Herbów rycerstwa polskiego Paprockiego. Rozwiązanie to nie weszło jednak na trwałe do przedstawień herbu ziemi chełmskiej.

Nieco inaczej przedstawia się sprawa z ułożeniem trzech drzew w stosunku do niedźwiedzia. W najstarszych opisach i wizerunkach wyraźnie podkreśla się położenie niedźwiedzia między dwoma drzewami, które, jak pisał Długosz, znajdują się „przy głowie”, czyli z przodu, natomiast trzecie jest „przy ogonie”, tzn. z tyłu. W starszej ikonografii (Statut Łaskiego i Herbarz arsenalski) zgodnie z tym opisem widoczna jest asymetria w położeniu drzew, dwa z nich znajdują się po obu stronach łba niedźwiedzia na wysokości jego karku, natomiast trzecie bardziej oddalone jest umieszczone z tyłu. Być może już w tym czasie miano jakieś trudności z dokładnym określeniem położenia drzew i niedźwiedzia. Na uwagę zasługuje tu dopisek Erazma Kamyna, autora jednej z przeróbek Klejnotów Długosza, który opisując ustawienie dwóch drzew przy głowie niedźwiedzia dodał, że znajdują się jakby pośrodku niego („in campo viridi ursum album inter tres virides arbores, quarum due ad caput, vel quasi in medio et tercia ad caudam consistunt, gestat”). Późniejsi rysownicy nie zawsze przestrzegali tej konstrukcji, być może nie rozumiejąc jej dążyli do bardziej symetrycznego układu, w którym dwa drzewa znajdują się z przodu i z tyłu niedźwiedzia, częściowo przez niego zasłonięte, a trzecie widoczne w całości przed niedźwiedziem. Ten sposób ustawienia przedmiotów w godle będzie szczególnie nadużywany w XIX w.

Dawny herb ziemi chełmskiej przetrwał w samodzielnej postaci do końca Rzeczypospolitej. W XIX w. ziemia chełmska stała się częścią większych jednostek podziału administracyjnego, najpierw województwa lubelskiego, a później guberni lubelskiej. W ślad za tym poszły zmiany w heraldyce terytorialnej. W sytuacji połączenia w ramach nowych jednostek podziału administracyjnego dawnych ziem Rzeczypospolitej w nowo tworzonych herbach zachowywano dawne znaki herbowe ziemskie przez ich zespolenie. Powstawały w ten sposób herby złożone. W okresie zaboru rosyjskiego nowy herb województwa lubelskiego składał się z dwóch herbów - dawnego województwa lubelskiego i dawnej ziemi chełmskiej. Przedstawiał na tarczy dwudzielnej w pas w polu górnym jelenia srebrnego ze złotą koroną na szyi, natomiast w polu dolnym zielonym niedźwiedzia białego stojącego lub idącego między trzema drzewami. Takie przedstawienie herbu spotykamy m.in. na litografowanej planszy zatytułowanej „Herby ośmiu województw Królestwo Polskie składających roku 1826” i we wzorach herbów guberni zatwierdzonych przez cara w 1869 r. Tą drogą nadal była oficjalnie podtrzymywana tradycja herbu ziemi chełmskiej, w postaci jaka została mu nadana u schyłku średniowiecza, chociaż każdemu wykonaniu towarzyszyła oczywiście odmienna stylistyka. Zasadnicza konstrukcja i elementy herbu chełmskiego pozostawały natomiast bez większych zmian.

W przypadku herbu Gminy Chełm niemałe znaczenie może mieć fakt, że znak herbowy ziemi chełmskiej był także używany przez miasto Chełm. Chełm miał dość rozbudowaną tradycję heraldyczną. Początkowo miasto używało pieczęci z herbem przedstawiającym w polu tarczy połowy niedźwiedzia. Najstarsza pieczęć z tym wyobrażeniem pochodzi z 1565 r. W XVII w. także na pieczęciach pojawia się cały niedźwiedź, który w tym samym czasie jest także przedstawiany z trzema wieżami na grzbiecie. W końcu w XVIII w. miasto używało własnej pieczęci z herbem ziemi chełmskiej przedstawiającym niedźwiedzia między trzema drzewami. Trudno jednoznacznie wyjaśnić z jakich powodów nastąpiła ta zamiana. Przypuszcza się, że mogło o tym zadecydować podobieństwo motywów - trzech wież występujących w herbie miejskim i trzech drzew znanych z herbu ziemskiego. Starszy i bardziej znany herb ziemi chełmskiej został przejęty jako znak herbowy miasta Chełm. Na uwagę zasługuje fakt, że w takiej postaci herb Chełma został zatwierdzony w 1937 r. przez MSW RP. Jego wizerunek został upowszechniony w znanym wydawnictwie Miasta polskie w tysiącleciu, gdzie bardzo wyraźnie zaznaczono kroczącą pozycję niedźwiedzia przez podniesienie jego przedniej łapy. Paradoksalnie to herb miasta przedstawiający w polu zielonym białego (srebrnego) niedźwiedzia pod trzema drzewami w okresie zaniku samorządu terytorialnego w Polsce Ludowej podtrzymywał tradycję dawnego herbu ziemi chełmskiej. Jak już wspomniano na początku herb obecnej Gminy Chełm powinien wyrastać z tradycji heraldycznej ziemi chełmskiej, która tak na dobrą sprawę, poza okresem swoistego zapomnienia w czasach PRL-u, ma nieprzerwaną ciągłość swego istnienia i funkcjonowania od średniowiecza, aż do dziś. Pośrednio herb gminy będzie także nawiązywać do herbu miasta Chełm, który jak już wspomniano przejęło wizerunek herbu ziemskiego i posługuje się mim do dnia dzisiejszego. Należy przypuszczać, że tradycję heraldyczną dawnej ziemi chełmskiej powinien przejąć obecny powiat chełmski, jako jednostka administracyjna najbardziej zbliżona do jej historycznego charakteru i terytorium.

Związek herbu gminy z historycznym herbem ziemi chełmskiej zasadniczo można wyrazić na dwa sposoby. Jeden będzie polegał na zastosowaniu zasady umniejszania, tj. uszczerbiania herbu jednostki wyższego rzędu. W tym przypadku herb gminy będzie powtórzeniem znaku herbowego dawnej ziemi, pozbawionego teraz określonych elementów godła. Należy dodać, że zjawisko uszczerbiania herbów nie ma w tym przypadku nic wspólnego z poniżeniem herbu z uwagi na niegodny (nierycerski) czyn jego właściciela. Chodzi tu raczej o zastosowanie zasady tworzenia odmian herbowych. Inny sposób polega na wykorzystaniu pewnych elementów (motywów) znaku herbowego jednostki wyższego rzędu i przeniesieniu ich do nowego herbu, który jest budowany jeszcze z innych przedmiotów. W jednym i drugim przypadku należy odnosić się do tej wersji herbu-wzorca, która prezentuje jego wykształconą postać. W przypadku herbu ziemi chełmskiej za taką można uznać drugi opis Długosza i bliskie mu czasowo przedstawienie ikonograficzne w Statucie Łaskiego.

Wydaje się, że dwa elementy dawnego herbu ziemi chełmskiej powinny zostać przeniesione do herbu gminy bez zmian, a mianowicie zielone pole tarczy oraz niedźwiedź biały (srebrny) w pozycji stojącej lub idącej. Zarówno zielone pole tarczy jak i biały niedźwiedź są trwałymi elementami krajobrazu heraldycznego Ziemi chełmskiej i miasta Chełm i z tego powodu dobrze będzie zachować je w historycznej postaci. Rozważenia natomiast wymaga kwestia pozycji niedźwiedzia. W literaturze przeważa pogląd, że herb przedstawia niedźwiedzia idącego. W takiej pozycji ukazują go średniowieczne obce herbarze, można się też jej dopatrzyć w późniejszych przedstawieniach ikonograficznych. Problem wymaga jednak jeszcze dalszej dyskusji, ponieważ w opisie Długosza mowa jest o niedźwiedziu stojącym, co znajduje potwierdzenie w czasowo bliskich mu przedstawieniach ikonograficznych, które ukazują zwierzę w pozycji statycznej. Nie wykluczone, że przesunięcie łap znamionujące ruch jest tylko wynikiem zastosowania zjawiska paraperspektywy, koniecznej do pokazania niedźwiedzia między dwoma drzewami. W każdym bądź razie gdyby miałby być to niedźwiedź idący, to niewątpliwie w herbie gminy należałoby bardziej wyraźnie oddać jego ruch przez podniesienie przedniej łapy, tak jak to przedstawia Armorial Lyncenich, a współcześnie autor podobizny herbu Chełma w wydawnictwie Miasta polskie w tysiącleciu.

W herbie Gminy Chełm można zrezygnować  z zamieszczania innego przedmiotu godła, jakim są herbie ziemskim drzewa. Przypomnę, że ten element wydaje się najmniej ustabilizowany, poczynając od zamieszczenia dwóch drzew, następnie trzech, aż do całej grupy symbolizującej las. Należy jednak zaznaczyć, że pomimo tych odmienności, w tradycji historycznej upowszechnił się zwyczaj tworzenia godła herbu ziemi chełmskiej złożonego z trzech drzew. Różnej stylizacji podlegał też sposób ich ułożenia i posadowienia. Pozostawienie w herbie gminy jednego lub dwóch drzew (mielibyśmy wówczas z klasycznym uszczerbieniem) byłoby zabiegiem poprawnym, ale z punktu widzenia funkcji znaku rozpoznawczego mało skutecznym. Inaczej mówiąc mielibyśmy do czynienia z sytuacją, w której trzy herby: dawnej ziemi chełmskiej, a zapewne w przyszłości powiatu, miasta Chełm i Gminy Chełm byłyby do siebie bardzo podobne, zarówno konstrukcyjnie, jak i swą kolorystyką. Wydaje się zasadne, aby herb gminy był utrzymany w dotychczasowej tradycji heraldycznej, ale posiadał rozpoznawalne własne oblicze. Można to osiągnąć zamieniając drzewa na inne przedmioty godła. Należy rozważyć, czy w ich miejsce nie wprowadzić gałęzi  z drzewa dębu, na której będą liście i żołędzie o barwie żółtej (złotej) ułożonej pod niedźwiedziem u dołu pola tarczy.

Wyjaśnienia wymaga zaproponowany przedmiot godła w postaci gałęzi drzewa dębu. Wprowadzenie do herbu gminy wybranego rodzaju drzewa, czyli dębu nie można dziś uzasadnić źródłowo, bowiem nie wiadomo czy drzewa w herbie ziemi chełmskiej w ogóle nawiązywały do jakiegoś konkretnego gatunku. Drzewa, podobnie, jak  i niedźwiedź, odnosiły się do świata przyrody i  oznaczały raczej teren porośnięty lasami, co zdaje się przez długi czas było cechą charakterystyczną ziemi chełmskiej. Proponując liście dębu także odwołujemy się do środowiska naturalnego terenu gminy Chełm. Na jej obszarze licznie występują partie naturalnego lasu złożonego z różnych gatunków drzew, w tym także dębu. Przeważa on m.in. w rezerwatach „Bachus” i „Serniawy”. Liście dębowe w herbie Gminy Chełm będą nawiązywać do jej charakterystycznych cech, jakimi są bogactwo przyrody i piękno krajobrazu naturalnego.

Zaproponowany herb Gminy Chełm można opisać następująco: w polu zielonym tarczy niedźwiedź srebrny (biały) idący, pod nim gałąź drzewa dębu złota (żółta) z trzema liśćmi i dwoma żołędziami.

 

Flaga Gminy Chełm swoją kolorystyką utrzymana jest w konwencji barw proponowanego herbu tejże gminy. Kompozycyjnie jest złożona z trzech pasów (stref) poziomych, z których dwa zewnętrzne tej samej szerokości są węższe od pasa środkowego. Ich wzajemny stosunek wynosi 1:3:1. Pas górny jest biały i nawiązuje do barwy niedźwiedzia - jednego z przedmiotów godła herbowego, pas środkowy jest zielony, tak jak pole tarczy, a pas dolny ma barwę żółtą, odnosząc się do drugiego przedmiotu godła gałęzi.

 

Flaga uroczysta ma podobną kompozycję i kolorystykę, od flagi „zwykłej” różni się zamieszczonym wizerunkiem godła herbowego w środku płatu w pasie zielonym.

 

Pieczęć Gminy Chełm przedstawia w polu okrągłym godło herbu gminy Chełm otoczone obwódką perełkową. W otoku pieczęci napis majuskulny: GMINA CHEŁM, ułożony w dwa wiersze.

dr Piotr Dymmel