Uher

Położenie geograficzne (23°25'E i 51°05'N)

Miejscowość w południowej części Gminy Chełm, zamieszkana w 2000 r. przez 236 osób i złożona z 59 gospodarstw.

Wymieniana w źródłach historycznych od 1581 r. jako własność Uhrowieckich. Być może w rejonie nieistniejącej już szlacheckiej osady Brykowiec, wymienianej od 1435 r. Założony w tym roku, przez starostę chełmskiego Mikołaja Uhrowieckiego, folwark Uher stanowił centrum rozległych dóbr, złożonych z Depułtycz Ruskich, Weremowic, Brykowca i Rohożyc.

W 1617 r. syn starosty Marcin Uhrowiecki, sprzedał dobra uherskie (wraz z tzw. „państwem żdżańskim”) Janowi Bądzyńskiemu, herbu Osieka. Z połowy XVII w. pochodzą pierwsze informacje o dworze w Uhrze, który był obiektem drewnianym o charakterze obronnym, zbudowanym na planie prostokąta i złożonym z dużej izby o czterech oknach, dwóch alkierzy, kuchni i piekarni. Dwór otaczałaby budynki gospodarcze (z kuźnią i browarem) oraz ogród. W 1671 r. właścicielem Uhra został Aleksander Blinowski herbu Ostoja.

Na początku XVIII w. (przed 1735 r.) dobra przejął podsadek chełmski Andrzej Wolski z żoną Marianną z Radzimińskich. Małżeństwo ufundowało w Chełmie klasztor i kościół reformatów, a także wspólnie z Wacławem Rzewuskim nowy kościół parafialny pw. Rozesłania Świętych Apostołów.

W 1761 r. dobra odziedziczył Michał Ignacy Franciszek Olędzki herbu Rawicz, biskup sufragan kijowski (syn kasztelana chełmskiego Andrzeja Olędzkiego i Katarzyny z Wolskich, córki Andrzeja i Marianny Wolskich). Nowy właściciel ufundował murowany dwór oraz dla parafii unickiej w Depułtyczach Ruskich drewniana cerkiew.

W 1799 r. dobra przejął krewny biskupa Piotr Radzimiński, który już w 1800 r. sprzedał Uher i pozostałe miejscowości Pawłowi Bielskiemu herbu Jelita. Ród Saryusz-Bielskich posiadał dobra uherskie przez większość XIX w.

Jedynie w latach 1834-47 majątek był w posiadaniu pułkownika Andrzeja Ruttie. (Uher sprzedał syn Pawła Bielskiego Ignacy, a odkupił syn Ignacego Wincenty). Obok zabudowań dworskich, w Uhrze w tym czasie (dane z 1827 r., zawarte w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego…”) istniały 3 domy i mieszkało 26 osób. Ponadto istniał młyn wodny i wiatrak.

Według danych z 1886 r. majątek liczył 2418 mórg (w tym grunty orne i ogrody stanowiły 579 mórg, łąki 237, las 443 i nieużytki 22). Był obszar uszczuplony w wyniku parcelacji po powstaniu styczniowym. 4 listopada 1891 r. Uher zakupił za 75 tysięcy rubli spokrewniony z Bielskimi Kazimierza Fudakowski. Po przejęciu jeszcze Depułtycz Ruskich i Królewskich, nowy właściciel stworzył potężny kompleks posiadłości, liczący ok. 4200 mórg ornej ziemi.

Pozostałości podworskie

Fudakowscy (po zmarłym w 1901 r. Kazimierzu, dobra przejął jego syn Bronisław) przebudowali również dawny dwór Olędzkich, czyniąc z obiektu wielkopańską rezydencję, z gustownie wyposażonymi pokojami (Fudakowscy posiadali m. in. olbrzymi księgozbiór), przeznaczoną na pomieszczenia gospodarcze oficyną (połączoną z dworem oszkloną galerią) i oranżerią. Według opisu zamieszczonego w dziele Romana Aftanazego „Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej” (tom 6, „Województwo bełskie, Ziemia Chełmska województwa ruskiego”), dwór był parterowy i na planie wydłużonego prostokąta, kryty wysokim, gotowym dachem. W centrum elewacji frontowej znajdował się obszerny portyk z czterema filarami (przed filarami znajdowały się jeszcze kolumny jońskie) z trójkątnym szczytem. W reprezentacyjnej, środkowej części dworu, znajdowało sześć pomieszczeń. Od strony podjazdu usytuowany był obszerny holl w kolorze kremowym. Obok (po prawej) znajdował beżowo-brązowy pokój jadalny na blisko 40 osób. Po drugiej stronie znajdował się salon w kolorze zielonym, ozdobiony kominkiem dekorowanym postaciami kariatyd. Od strony ogrodu centralne miejsce zajmował jasnokremowy salon „okrągły” z posadzką, ułożoną z różnych gatunków drewna, fortepianem oraz kanapą i fotelami, obitymi różowo-złotym adamaszkiem. Po prawej stronie salonu znajdowała się palarnia, a po lewej salon „biały”, służący jako buduar pani domu. W obu skrzydłach dworu znajdowały się pokoje mieszkalne (po lewej przeznaczone dla kobiet, a po prawej dla mężczyzn). Zespół dworski obejmował jeszcze kilka budynków (m. in. kaplicę, „Domek Szwajcarski” i wspomnianą oranżerię). Obiekt został zniszczony w 1914 r. (a ostatecznie rozebrany w 1934 r.). Bronisław Fudakowski uszczuplił nieco dobra uherskie, sprzedając Depułtycze Ruskie rodzinie Podczaskich, a folwark Ludwin Jozefatowi Budnemu z Rejowca (w 1909 r.). Całość otaczał olbrzymi park, w którym znajdował się częściowo zachowany do dzisiaj staw. Park był starannie utrzymany i obsadzony lipami, kasztanowcami i jaworami. Większość powierzchni zajmowały sady i warzywniki. Istniał również ogród spacerowy o powierzchni ok. 0,25 ha.

W 1918 r. Bronisław Fudakowski sprzedał Uher Zofii Marii Wielowiejskiej (po mężu Siemieńska). W okresie międzywojennym większość dóbr została rozparcelowana, pozostała jedynie resztówka o powierzchni 45 ha, którą w 1928 r. Zofii Siemieńskiej zakupił Sejmik Chełmski, chociaż ówczesna właścicielka miała zamiar stworzyć w Uhrze malowniczą letnią rezydencję z parkiem i ogrodem (zleciła przygotowanie odpowiedniego projektu). Po parcelacji park dworski uległ likwidacji (drzewa zostały wycięte).

Pozostałości zabudowań dworskich obecnie znajdują się w rękach prywatnych (w dawnej gorzelni przerobionej w okresie międzywojennym na młyn funkcjonuje obecnie galeria znanych chełmskich artystów - Teresy Chomik-Kazarian i Oganesa Kazariana). Dawny park liczący pierwotnie 12 ha, które początki sięgały XVII w., zachował się w niewielkim stopniu. Pozostały m. in. fragmenty alei lipowej (6 drzew o obwodach do 270 cm). Przetrwała również aleja wysadzana żywopłotami bzów i budynek dawnej kuchni dworskiej. Nie zachował się pomnikowy platan klonolistny o obwodzie 347 cm (uznany za pomnik przyrody w 1986 r.), zlikwidowany na wniosek obecnego właściciela posesji. Po II wojnie światowej w Uhrze funkcjonowała trzyletnia szkoła przysposobienia rolniczego.

Dawny młyn

Obok pozostałości zabudowań dworskich (obok dawnego młyna zachował się czworak i murowana oficyna z 1894 r.) i parku, w miejscowości znajdują się dwie kapliczki, pierwsza murowana z przełomu XVIII i XIX w. z figurą św. Jana Nepomucena oraz druga drewniana z 1930 r. Zachował się także drewniany dom z ok. 1935 r.

Kapliczka Św. Jana Nepomucena

Uher należy do parafii pw. Wszystkich Świętych w Depułtyczach Starych.

Zespół Szkół w Uhrze                      Zespół Szkół w Uhrze