Staw

Położenie geograficzne (23°24'E i 51°12'N)

Duża miejscowość w północno-zachodniej części Gminy Chełm, zamieszkana w 2000 r. przez 539 osób i złożona z 121 gospodarstw.

Dawny ośrodek zdrowia

W przeszłości siedziba gminy, obejmującej tereny na północ od Chełma. Pierwsza źródłowa informacja o Stawie pochodzi z 1430 r. i dotyczy przynależności miejscowości do parafii pw. Rozesłania Świętych Apostołów w Chełmie. Osada znalazła się posiadaniu jednego z rodów polskich, które w tym czasie przybywały w rejon ziemi chełmskiej z centralnej Polski. Przedstawicielem takiej rodu był Niemir ze Stawu, wymieniany w 1475 r. jako podczaszy chełmski, prawdopodobnie związany z rodziną Stawskich herbu Korczak, która w połowie XV w. związała się z miejscowością. O rodzinie Stawskich wspominają autorzy „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego…”. W skromnym opisie miejscowości zamieszczona jest informacja, że Staw był gniazdem rodowym Stawskich, a także wywodzących się od nich – Wierzchowskich i Chylińskich (zamieszkałych w Wierzchowiskach i Chylinie). Miał o tym mówić dokument o rozgraniczeniu wsi Parypse i Staw z 1455 r., znajdujący się w archiwum Kajetana Kraszewskiego w Romanowie. Stawscy należeli do drobnej szlachty, co z kolei wynika z informacji zawartych w dziele Aleksandra Jabłonowskiego z 1903 r. „Polska XVI w. pod względem geograficzno-statystycznym” (T. VII, Część II, Ziemie ruskie. Ruś Czerwona). Staw został przez autora zaliczony do majątków jednowioskowych, o charakterze miejscowości „gniazdowej” (jak Horodyszcze lub Serebryszcze, z których wywodziły się rody Horodyskich i Serebryskich), pozostających w posiadaniu dosyć rozrodzonej rodziny szlacheckiej (obok Stawu wymieniano m. in.: Chojno, Żulin, Andrzejów, Werszczyn, Sosnowicę, Czarnołozy). Majątek miał także składać się z 10 działek o średniej wielkość ½ włoki. Obok Stawskich (w 1564 r. wymieniani są Stanisław, Andrzej i Jan Stawscy) właścicielami miejscowości (lub jej części) byli również wspomniani Chylińscy. Według informacji zawartych w herbarzu Adama Bonieckiego w 1564 r. współdziedzicem Czerniejowa i Stawu był Paweł Chyliński. Z XVII w pochodzą pierwsze opisy dworu w Stawie. W połowie tego wieku istniały nawet w miejscowości dwa tego rodzaju obiekty. Pierwszy wybudował w 1651 r. starosta chełmski Jan Tomasz Krzywczycki herbu Gozdawa. Był to obiekt murowany, zbudowany na planie prostokąta. Izba reprezentacyjna z boczną komnatką mieszkalną miał cztery okna i łączyła się z dwuokiennym alkierzem. Po drugiej stronie sieni umieszczono dworską piekarnię. Obok murowanego dworu głównego stał drewniany dwór folwarczny. Murowany dwór spłonął w 1678 r., ale wkrótce został odbudowany. Drugi dwór był własnością Pawła Stawskiego. Był to również obiekt murowany, zbudowany na planie prostokąta, z dachem krytym pokrytym gontem. Budynek był trójdzielny i dwutraktowy. Znajdowała się w nim duża izba stołowa o trzech oknach, duża izba boczna oraz pokoik z komnatką. Po drugiej stronie sieni znajdowała się kuchnia, izba czeladna i komórka. Niestety już w 1716 r. obiekt był zniszczony. Oba dwory prawdopodobnie otoczone były ogrodami włoskimi, charakterystycznymi w siedzib szlacheckich w tym czasie.

Dawny areszt

W XVIII w. Staw przeszedł w posiadanie rodziny Świrskich. Pierwszym przedstawicielem rodu na ziemi chełmskiej był Wacław Świrski, sędzia kapturowy w 1697 r. Właścicielami Stawu byli Jan i Ewa z Wysockich Świrska. Kolejnym rodem w dziejach Stawu stała się rodzina Cieszkowskich herbu Dołega, wywodząca się z powiatu łęczyckiego (tam znajdowała się rodzinna miejscowość Cieszków). Staw przejął dzięki małżeństwu z Albiną Świrską (zmarła w 1855 r. w wieku 65 lat) Ignacy Cieszkowski, syn Floriana Cieszkowskiego, szambelana króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, posła na Sejm Wielki i starosty kleszczewskiego. Sam Ignacy był posłem na sejm w czasach Królestwa Polskiego oraz prezesem Towarzystwa Kredytowego Województwa Podlaskiego. Warto również wspomnieć, że jego bratankiem (po bracie Pawle, który również był posłem w czasach Królestwa Polskiego, a ponadto właścicielem Surhowa w ziemi chełmskiej, dzięki małżeństwu z Zofią Kicką) był hrabia August Cieszkowski, wybitny filozof i ekonomista polski, związany przede wszystkim z Wielkopolską. Ignacy Cieszkowski, piszący się „ze Stawu”, pozostawił dobra swoim dzieciom. Staw przejęła jego druga córka Teresa, wraz z mężem Tadeuszem Kozerskim. Zarządzany przez Świrskich, Cieszkowskich i Kozerskich majątek należał do dosyć zadbanych i dobrze prosperujących. Produkowane zboże było prawdopodobnie spławiane Garką, Uherką i Bugiem do Gdańska.

Kapliczka

Według opisu we wspomnianym „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego…”, w 1870 r. folwark składał się z 1168 mórg. W tym grunty orne i ogrody zajmowały 713 mórg, łąki i pastwiska 160, las 263, a wody i nieużytki 32 morgi.

Zabytkowy krzyż

W miejscowości funkcjonował młyn, wiatrak, cegielnia oraz eksploatowano pokłady wapnia. Wieś Staw zajmowała 595 mórg i składała się z 46 osad. Należała do parafii Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Czułczycach oraz parafii unickiej w Spasie (Podgórze).

Kapliczka

Pod koniec XIX w. majątek przejął syn Teresy Cieszkowskiej i Tadeusza Kozerskiego, również noszący imię Tadeusz. Urodzony w 1863 r. Tadeusz Kozerski należał do bardzo malowniczych postaci. W młodości w trakcie studiów prawniczych w Warszawie związał się z ruchem socjalistycznym z kręgu Wielkiego Proletariatu. Zaowocowało to licznymi aresztowaniami oraz zażyłą znajomością ze sporym gronem późniejszych działaczy socjalistycznych (m. in. Feliksem Konem). Z czasem Tadeusz Kozerski zmienił poglądy i wiązany był raczej z Narodową Demokracją. Równie ciekawą osobą była jego żona Janina Kozerska, wywodząca się z rodziny Cieszkowskich. Nie była związana z dawnymi właścicielami Stawu, gdyż pochodziła z linii osiadłej na Wołyniu. Jej ojciec zginął w trakcie powstania styczniowego. Sama Janina zaangażowana była w tajne nauczanie (prowadziła lekcje dla chłopskich dzieci w swoim dworze w Stawie) oraz działała w organizacji ziemianek. Między innymi czyniła starania w celu założenia szkoły dla dziewcząt wiejskich w Chełmie. Po powrocie do Stawu w działalność lokalną zaangażował się również Tadeusz Kozerski, który wspierał chełmskie koło Polskiej Macierzy Szkolnej, a także był jednym z inicjatorów wydawania konspiracyjnego pisemka „Głos Ziemi Chełmskiej”. Później działał w organizacji pod nazwą Straż Kresowa, powołanej w 1918 r. w celu obrony kresów wschodnich.

Zespół Szkół

W okresie międzywojennym pełnił funkcję sędziego w Chełmie i do śmierci w 1938 r. kontynuował różnorodną działalność społeczną, stając się jedną z najbardziej znanych postaci ówczesnego Chełma. Za życia Tadeusza Kozerskiego nastąpiły również dosyć poważne zmiany w funkcjonowaniu majątku stawskiego. W 1909 r. dobra zostały sprzedane hrabiemu Antoniemu Roztworowskiemu. Kozerscy wykupili (od 1896 r. obiekt wraz z ogrodem dzierżawił Lejba Frajnd) dawną osadę pasiecznika (Staw-Pasieka) i od tego momentu istniejący tutaj niewielki drewniany dworek, otoczony ogrodem i parkiem, stał się siedzibą rodziny. To tutaj państwo Kozerscy przyjmowali Władysława Reymonta, który odbył podróż po ziemi chełmskiej. Owocem tej wyprawy był zbiór reportaży „Z ziemi chełmskiej”, ukazujący dramatyczne losy unitów po likwidacji unii przez władze rosyjskie w 1875 r. Dworek był zresztą prawdziwą skarbnicą licznych dokumentów i pamiątek. Miała się nawet w nim znajdować chorągiew ziemi chełmskiej z czasów bitwy pod Grunwaldem. Teren głównego założenia dworskiego (leżącego przy drodze do Krobonoszy, na północ od zachowanego obiektu) w 1911 r. zakupiła rodzina Krasnodębskich, a następnie Rosyjskie Wiejsko-Gospodarcze Towarzystwo Chełmszczyny i Podlasia. Część majątku przejęła również rodzina Brezów, starego rodu wywodzącego się z Wielkopolski, z czasem osiadłego również na Wołyniu. Jednym z przedstawicieli rodziny był Stanisław Breza, poseł na Sejm Wielki, uhonorowany w 1798 r. przez króla saskiego Fryderyka Augusta tytułem hrabiowskim. Później był również ministrem we władzach Księstwa Warszawskiego. Do Stawu trafił jeden z jego potomków Gustaw Henryk Donat Breza, syn Konstantego Leona i Anny Marii z domu Czapskiej-Hutten, urodzony w 1880 r. i wymieniany jako właściciel części dóbr stawskich w 1909 r. (w „Spisie alfabetycznym obywateli ziemskich Królestwa Polskiego ze wskazaniem ostatniej stacji pocztowej” wydanym w 1909 r. w Warszawie). Był również właścicielem majątku Więckowice w powiecie poznańskim. Gustaw Breza był ponadto spokrewniony z Kozerskimi, gdyż jego żona Halina Cieszkowska była rodzoną siostrą Janiny Kozerskiej. Dosyć liczna rodzina Brezów utrzymywała ze sobą ścisłe kontakty. Toteż do Stawu przyjeżdżał między innymi znany pisarz Tadeusz Breza, który był potomkiem Antoniego Brezy, pradziadka Gustawa. Ślady tych wizyt można odnaleźć w niektórych utworach pisarza. Brezowie przejęli także po śmierci Tadeusza Kozerskiego majątek Staw-Pasieka (jego żona Janina zmarła w wieku 59 lat w 1930 r. i została pochowana na cmentarzu w Czułczycach, gdzie osiem lat później spoczął jej mąż). Posiadłością początkowo zarządzała Halina Brezowa (do śmierci w 1939 r.), a następnie wychowywana przez sędziostwo Kozerskich Irena Breza, urodzona w 1912 r.

Po śmierci Gustawa Brezy w 1941 r. majątek pozostał jej własnością do tragicznej śmierci w 1986 r. (Irena Breza została zamordowana). Ostatnia właścicielka Stawu-Pasieki należał do osób dosyć mocno związanych z Chełmem. Była absolwentką Gimnazjum Państwowego im. Stefana Czarnieckiego (z 1930 r.). Następnie ukończyła Wyższą Szkołę Rolniczą w Krakowie.

Po wojnie pracowała w różnorodnych instytucjach związanych z rolnictwem, a od 1965 r. znalazła zatrudnienie w Studium Nauczycielskim w Chełmie. Następnie przez siedem lat pracowała w I Liceum Ogólnokształcącym im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie, przede wszystkim jako nauczycielka języka francuskiego. W tym czasie nie istniał już folwark Staw, który w 1933 r. został przejęty przez państwo.

Po II wojnie światowej zdewastowany majątek przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne. Zachował się natomiast dwór (obiekt ulega jednak stopniowej dewastacji) i park w Stawie-Pasiece, pozostając obecnie nadal w posiadaniu prywatnym. Pierwotnie park charakteryzował się swobodnym układem kompozycyjnym. Otoczony był ogrodzeniem i posiadał wjazd (z bramą) od strony zachodniej. Przed usytuowanym w centrum (na niewielkiej wyniosłości) dworem był owalny gazon. Obecnie park posiada mało czytelny układ przestrzenno-kompozycyjny. Zachowała się m. in. aleja grabowa o długości 50 m (od strony południowej), częściowo aleja kasztanowcowa oraz prospekt widokowy przed dworem (od strony zachodniej), otoczony drzewami. Przy dawnym sadzie (od strony wschodniej znajduje się krzyż drewniany z datą 1846 i literami A.C. W parku zachowało się ok. 300 drzew 9 gatunków, przede wszystkim: grab pospolity (ok. 200 sztuk), olsza czarna (25 sztuk), jesion wyniosły (38 sztuk), kasztanowiec biały (45 sztuk), klon zwyczajny (11 sztuk), wierzba krucha (7 sztuk), lipa drobnolistna (15 sztuk) i robinia akacjowa (26 sztuk). Do szczególnie cennych drzew należą: klon pospolity (obwód 140 cm), kasztanowiec biały (210 cm), jesion wyniosły (100 i 130 cm), topola biała (350 cm), topola czarna (200 cm), robinia akacjowa (170 cm), wierzba biała (od 250 do 430 cm), lipa drobnolistna (od 220 cm do 640 cm, w tym dwie objęte ochroną pomnikowa w 1987 r.). Obiekt został wpisany do rejestru zabytków 10.10.1982 r.

Łabędzie na zbiorniku Staw

W okresie międzywojennym w Stawie działała szkoła powszechna, w której w 1916 r. uczyło się 28 dzieci (w 1918 r. 46 dzieci). Zajęcia prowadziła Celina Kolibska. Od 1935 r. pracował tutaj Paweł Walczak, który jako oficer WP został internowany w Kozielsku i zginął w Katyniu (na budynku szkoły umieszczona został tablica, poświęcona Pawłwi Walczakowi). W szkole zatrudniona była także Helena Walczakowa (od 1935 r.) i Helena Porębska (od 1937 r.W okresie II wojny światowej w miejscowości rozstrzelano 10 zakładników (26 maja 1942 r.) za ukrywanie Żydów i pomoc partyzantce. Od 1981 r. w Stawie funkcjonowała filialna kaplica parafii św. Rocha w Czułczycach. W latach 1984-91 powstał nowy kościół murowany z plebanią pw. NMP Królowej Polski. Niezależną parafie erygowano 27 czerwca 1993 r.

Zbiornik Staw

Obok założenia dworsko-parkowego, w Stawie zachowało się 19 domów drewnianych z początków XX w., dwie zagrody z 1939 r., dwie kapliczki (murowana z ok. 1930 r. i drewniana z figurą MB z 1947 r., murowany budynek aresztu z okresu międzywojennego, murowana szkoła z 1934 r. (obecnie rozbudowana) i murowany budynek ośrodka zdrowia z okresu międzywojennego.