Srebrzyszcze

Położenie geograficzne (23°32'E i 51°09'N)

Duża miejscowość we wschodniej części Gminy Chełm, zamieszkana w 2000 r. przez 810 osób i  złożona z 244 gospodarstw. Pierwotnie nosząca nazwę Serebryszcze (obecną wprowadzono w 1970 r.). Wzmiankowana w źródłach historycznych od 1428 r. (istnieje również dokument z 1405 r. mówiący o granicy dóbr serebryskich) jako gniazdo rodowe Serebryskich.

Pierwszym przedstawicielem rodziny był Godzala, wojewoda chełmski. W 1464 r. (11 listopada) Bogdan de Serebriscze otrzymuje przywilej na przeniesienie wsi z prawa polskiego na magdeburskie. Serebryscy byli właścicielami części wsi, gdyż Srebrzyszcze pojawia się także w lustracji dóbr królewskich z 1565 r. Według zamieszczonej tam informacji w osadzie było 11 „dworzyszcz”, których mieszkańcy płacili po 24 grosze czynszu. Ponadto chłopi serebryscy dostarczali 6 „ćwierci” miodu. W inwentarzu starostwa chełmskiego z 1608 r. już jednoznacznie jest mowa o dwóch częściach wsi. W części królewskiej nadal istniało 11 „dworzyszcz”, płacących po 24 groszy. Innych obowiązków mieszkańcy wioski nie posiadali, według autora dokumentu „nie wiedzieć dla jakiej przyczyny”. Wyjaśniono również, że podział wsi zatwierdziła konstytucja sejmowa z 1590 r. Na początku XVII w. część dóbr od rodziny Serebryskich przejęli Jasieńscy W połowie XVII w. osada uległa poważnemu zniszczeniu. Świadczą o tym zapisy w lustracji dóbr królewskich z 1661-65 r., mówiące o istnieniu 1 i ⅓ „pułłanka”. Obowiązki mieszkańców określono na 4 dni w tygodniu oraz wspomniano o dostarczaniu miodu. Posesorami królewskiej części Srebrzyszcza (oraz Rudy Wyżnej i Niżnej) byli m. in. Jan Krzywczycki, Stanisław Krasiński, Jakub Kwiatkowski i Kazimierz Chrząstkowski. W 2 połowie XVII w. dobra uległy podziałom, w wyniku których część majątku przejęli Biedrzyccy, Korybscy i Nowosielscy. Kwestię własności komplikowało także zadłużenie dóbr wobec zakonu bazyliańskiego w Chełmie (w 1653 r. przez Jakuba Jasieńskiego). Z roszczeniami wobec właścicieli wystąpili również Godlewscy, Żeleńscy, Wołoszkowie, Michnowscy, Witkowscy, Siła – Nowiccy i Świrscy. Część dóbr nadal posiadali Serebryscy (w 1675 r. Wojciech Serebryski, 1 1739 r. Jerzy Serebryski)). W tym czasie funkcjonował już dwór murowany, powstały prawdopodobnie jeszcze w XVI w. (istnieją również sugestie, że w części królewskiej istniał dwór myśliwski, odwiedzany m. in. przez Jana III Sobieskiego).

Dwór Serebryskich został rozbudowany pod koniec XVII w. i następnie gruntownie przebudowany w połowie XVIII w. Właścicielami dóbr serebryskich byli już w tym czasie Łopuscy, którzy w 1739 r. przejęli większość części szlacheckiej (ostatnią część dóbr serebryskich zakupił Kajetan Łopuski w 1775 r.), a w 1751 r. również część królewską (transakcje zatwierdził sejm w 1766 r.). Pierwszym przedstawiciel rodu posiadającym Srebryszcze był Józef Łopuski herbu Ślepowron, podstarości i miecznik chełmski. Przebudowy dokonano w latach 1751-58, prawdopodobnie według projektu znanego architekta Pawła Fontany, twórcy wzniesionych w tym czasie chełmskich kościołów.

Józef Łopuski ufundował również cerkiew unicką pw. św. Onufrego (w 1751 r.). Obiekt pod likwidacji unii w 1875 r. przejęli wyznawcy prawosławia. Cerkiew była użytkowana do 1938 r., do momentu zburzenia przez władze polskie.

Kolejnym właścicielem Srebrzyszcza byli synowie miecznika, Kajetan i Antoni Łopuscy. W 1799 r. wdowa po Kajetanie, Eufrozyna z Suchodolskich, przekazał dobra serebryskie siostrze zmarłego, Eufrozynie z Łopuskich Horeckiej. Eufrozyna i Teodor Horeccy posiadali Srebrzyszce do 1811 r., kiedy dobra zostały sprzedane b. podkomorzemu chełmskiemu Franciszkowi Kunickiemu, właścicielowi Kamienia, Czułczyc i Łowczy.

Po ośmiu latach Kunicki sprzedał majątek z 404.000 zł baronowi Antoniemu Grothusowii, majorowi wojska polskiego i dziedzicowi Pławnic.

Po 5 latach właścicielka miejscowości została teściowa majora, Justyna z Grabowskich Sokołowska. W jej imieniu dobrami zarządzali dzierżawcy. W kolejnych latach właściciele zmieniali się dosyć często i warto wśród nich wymienić: Józefa Boreckiego (od 1842 r.), Seweryna Rulikowskiego (od 1845 r.), i Kajetana Smorczewskiego (od 1850 r.). Według opisu zawartego w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego…”, w 1827 r. ówczesne Serebryszcze składało się z 76 domów i zamieszkane było przez 418 osób. Ponadto istniała tutaj cegielnia, browar, gorzelnia i piec wapienny. W skład dóbr, liczących w 1866 r. 5522 morgi (w tym gruntów ornych i ogrodów 810, łąk 722, lasu 692, pastwisk 1507 i nieużytków 1971). W 1862 r. dobra serebryskie za 75 tysięcy rubli zakupił Józef de Büthner Zawadzki z żoną Ludwiką z Karczewskich. Podupadający majątek (z dóbr wyłączono folwark Antonin oraz osadę Karolinów) w 1886 r. kupił na licytacji pochodzący z powiatu dubieńskiego Felicjan Klemens Lechicki, herbu Zadora. Oznaczało to stabilizację własnościową, gdyż Lechniccy posiadali Srebrzyszcze do 1944 r. Po zmarłym w 1914 r. Felicjanie, majątek przejęły jego dzieci. Po spłaceniu rodzeństwa, dziedzicem dóbr został Felicjan Kajetan Lechnicki. Nowi gospodarze wykazywali dbałość o majątek. Pałac Łopuskich został wyremontowany (m. in. wykonano nowe posadzki z drewna różnych gatunków) i rozbudowany. Uzupełniono wyposażenie oraz zgromadzono liczny księgozbiór w kilku językach. W pałacu znajdowała się także ciekawa kolekcja numizmatów. Przekształcenia przeżywał także otaczający pałac park.

Majątek w Srebrzyszczu był również świadkiem ważnych wydarzeń historycznych, związanych z niepodległościowa działalnością Lechnickich. Między innymi w pałacu odbyło się spotkanie Felicjana Kajetana Lechickiego, rotmistrza Gustawa Orlicz-Dreszera i Wiktora Ambroziewicza, przed akacją wyzwalania Chełma 2 listopada 1918 r. Właściciel Srebrzyszcza objął tego dnia funkcje cywilnego komisarza powiatu chełmskiego. Dwóch przedstawicieli rodu (Witold i Stanisław) zginęło w trakcie wojny polsko-bolszewickiej. Pozostali bracia Lechniccy pełnili funkcje posłów i senatorów. Pułkownik Tadeusz Lechnicki, właściciel majątku Skorczyce koło Urzędowa, zginął w kampanii wrześniowej. Lechniccy posiadali majątek do 1944 r., kiedy dobra przejęło państwo, tworząc spółdzielnie produkcyjną, a pałac został przekazany na potrzeby szkoły podstawowej, funkcjonującej w budynku do dzisiaj.

Pałac w Srebrzyszczu jest głównym obiektem zabytkowym w miejscowości. Jest to budowla murowana na planie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacyjna w części środkowej (na skrzydłach parterowa). Głównym akcentem elewacji frontowej (od południa) jest trójosiowy pseudoryzalit, podwyższony o tzw. mezzanino i zwieńczony trójkątnym frontonem. Od strony północnej (ogrodowej) znajdują się trzy ryzality, środkowy (trójosiowy) i dwa skrajne (jednoosiowe). Ozdobą elewacji bocznych (w parterowych partiach pałacu) są opilastrowane trójkątne szczyty. Najciekawsze pomieszczenia znajdowały się w części centralnej. Na parterze był to wielki kwadratowy salon (od ogrodu), otoczony dwoma małymi salonikami. Na piętrze całość trójosiowej części środkowej zajmowała wielka podłużna sala balowo-teatralna, o wysokości półtorej kondygnacji. Z wyposażenia zwracały uwagę osiemnastowieczne, późnobarokowe kominki (5 sztuk), w tym jeden dekorowany w stylu egipskim. Ciekawe były także dziewiętnastowieczne piece, w tym jeden posiadający zwieńczenie w postaci miniaturki pomnika króla Jana III Sobieskiego z warszawskich Łazienek.

Szkoła w Srebrzyszczu

Pałac był otoczony osiemnastowiecznym parkiem, w typie ogrodu włoskiego. Obecnie na powierzchni ponad 5 ha zachowało się prawie 500 starych drzew oraz aleja morwowa. Po przejęciu majątku przez Lechnickich (w 1866 r.) park poszerzono w kierunku północnym i zachodnim. W latach 20-tych na skraju parku umieszczono ujeżdżalnię koni. W 1938 r. powstała aleja wysadzana morwami, usytuowana na osi pałacu. Obecnie park posiada powierzchnię 5,2 ha (pierwotnie 8 ha). Od południa usytuowany jest staw z usypaną wyspą. Do głównej części obiektu prowadzi brama, a przed pałacem znajduje się trawiasty gazon. W południowej części parku zachowały się półkoliste szpalery grabowo-klonowe oraz szpaler wierzb od zachodu. Granice parku wyznaczają trzy aleje lipowe (o długości 350 m) oraz obecnie suchy kanał wodny, biegnący wzdłuż alei zachodniej, a jego wnętrze odgranicza szpaler klonowy. Na tyłach zachowała się aleja morwowa. W parku znajduje się ok. 420 drzew, reprezentujących 37 gatunków. Stare egzemplarze znajdują się w północnej części parku (dawny ogród barokowy). Wśród drzew dominują następujące gatunki: lipa drobnolistna (120 sztuk), klon zwyczajny (32 sztuki), topola osika (27 sztuk), morwa czarna (25 sztuk) i brzoza brodawkowata (8 sztuk). Występuje również: grab pospolity, dąb szypułkowy, wierzba biała, robinia akacjowa, klon jesionolistny, wiąz szypułkowy, modrzew europejski, wiąz polny i wiąz polny karłowaty. Do drzew najbardziej okazałych należą: lipa drobnolistna (18 sztuk o obwodzie od 314 do 408 cm), topola osika (kilka sztuk, 220-440 cm) oraz dąb szypułkowy (377 cm). Obiekt został wpisany do rejestru zabytków 26.02.1982 r.