Podgórze

Położenie geograficzne (23°22'E i 51°09'N)

Miejscowość leżąca na zachód od Chełma, nieopodal Stołpia, funkcjonująca do II wojny światowej pod nazwą Spas. Obecnie zamieszkana przez 52 osoby i złożona z 16 gospodarstw.

Od momentu powstania, związana z leżącą nieopodal miejscowością Stopie i traktowana jako jej przysiółek. Nazwa wywodzi się od ruskiego określenia Chrystusa Zbawiciela (Spasa). W średniowieczu istniał tutaj prawosławny monaster pw. św. Przemienienia Pańskiego. Według siedemnastowiecznego biskupa unickiego Chełma Jakuba Suszy, autora dzieła o cudownym obrazie MB Chełmie, cerkiew powstała w miejscu pogańskiej świątyni, wybudowanej przez legendarnego księcia ruskiego Szczeka. Potwierdzeniem tej legendy, według biskupa, miała być używana powszechnie nazwa wzniesienia i okolicznego lasu, brzmiąca Szczekot lub Szczekawica. Chełmski regionalista Konstanty Prożogo uważa, że biskup bezkrytycznie przeniósł na grunt lokalny opowieść zaczerpniętą z „Powieści minionych lat”, najstarszej kroniki ruskiej, przypisywanej kronikarzowi o imieniu Nestor, i dotyczącej Kijowa. Kolejną intrygującą legendę zapisał Mikołaj Wawrysiewicz, w pracy „Historyczna przeszłość Chełmszczyzny i Podlasia” z 1925 r. Otóż według tradycji, podtrzymywanej przez prawosławnych mieszkańców ziemi chełmskiej, świątynia w Spasie miała powstać w 1001 r., równocześnie z powstaniem cerkwi Bogurodzicy w Chełmie. Fundatorem obu obiektów miał być książę kijowski Włodzimierz Wielki, który miał ofiarować świątyni w Stołpiu – Spasie ikonę Chrystusa Zbawiciela, zniszczoną z czasem przez Tatarów. Niestety archeolodzy w trakcie fragmentarycznych wprawdzie badań, nie potwierdzili tak odległej tradycji osadniczej w Podgórzu. W źródłach historycznych klasztor pojawia się w 1440 r., w dokumencie wydanym przez byłego metropolitę Rusi Izydora, zwolennika unii między katolicyzmem i prawosławiem (tzw. unii florenckiej z 1439 r.).

Kościół w Podgórzu

Wizytujący ziemie polskie dostojnik (przebywał m. in. w Przemyślu, Lwowie i Chełmie), bronił w nim prawosławnego księdza „z parafii Spas”, o imieniu Wawiło. Kolejne wzmianki o klasztorze pochodzą z 1462 i 1464 r. (pop Wakuła). 7 lipca 1570 r. król Zygmunt August uposażył ihumena monasteru Iwana Gawriłowicza (równocześnie zarządzającego parafią), powołując się na dokumenty, które zaginęły w trakcie najazdów tatarskich. Podobny przywilej wydał Zygmunt III Waza w 1595 r. Klasztor posiadał dosyć wyjątkową pozycję, o czym świadczy fakt, że ihumen spaski należał do kapituły chełmskiej (jako jedyny duchowny spoza Chełma). Po podpisaniu Unii brzeskiej w 1596 r., zakonnicy początkowo odmówili przystąpienia do nowego wyznania. Dopiero w 1622 r. zostali zmuszeni do przyjęcia unii i monaster objęli bazylianie, nadzorowaniu bezpośrednio przez biskupów chełmskich. W 1633 r. według ustaleń Andrzeja Gila („Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja”) dobra klasztorne, traktowane jako własność biskupów chełmskich, zostały wydzierżawione krewnemu biskupa Metodego Terleckiego, Andrzejowi Pietrowiczowi. Interesy biskupa reprezentował jeszcze mnich Awraam, który m. in. toczył spory z dzierżawcą dóbr królewskich Nowosiółki, Krzysztofem Potockim.

W połowie XVII w. monaster stał się obiektem rywalizacji między unitami i prawosławnymi. Na krótki czas (od lutego do grudnia 1650 r.) Spas zajęli zwolennicy prawosławia Ostatecznie obiekt pozostał we władaniu unitów i znajdował się pod osobistą opieką ówczesnego biskupa chełmskiego Jakuba Suszy. W 1654 r. kolejna część dóbr klasztornych została wydzierżawiona (folwark o nazwie „Romanowicze” otrzymał Jan Mierzewski). Uposażenie klasztoru potwierdzili Jan Kazimierza (w 1662 r.), Jan II Sobieski (1679) i August II Mocny (1703). Niestety w XVIII w. ilość zakonników uległa zmniejszeniu i ostatecznie klasztor został zlikwidowany (po raz ostatni pojawia się w dokumencie z 1723 r.). Istniejąca świątynia od tego momentu pełniła funkcję przede wszystkim cerkwi parafialnej. Parafia w Stołpiu – Spasie, wymieniana jest od XV w., początkowo jako prawosławna, a od 1596 r. jako unicka. Nowa parafia prawosławna powstała w okresie zaborów, w 1866 r.

Po odzyskaniu niepodległości, cerkiew stała się obiektem rywalizacji ludności prawosławnej i katolickiej, w który zaangażowała się władze powiatowe i lokalna prasa. Ostatecznie obiekt został przekazany katolikom i 28 sierpnia 1924 r. erygowano parafię rzymskokatolicką pw. Chrystusa Pana Zbawiciela. Skromny murowany obiekt należy do najciekawszych kościołów w okolicach Chełma. Świątynia, której wiek zwykle określa się na 2 połowę XVII w., jest murowana, posiada prostokątną nawą i wąskie kwadratowe prezbiterium, umocniona jest szkarpami i ozdobiona malowniczym trójkątnym szczytem. Obiekt posiada osiemnastowieczne wyposażenie (rokokowy, drewniany ołtarz główny z obrazem Wniebowstąpienia, dwa ołtarze boczne z obrazami św. Jana Chrzciciela i Serca NMP).

Badania archeologiczno-architektoniczne, przeprowadzono w latach 1990-92, pozwoliły ustalić, że prezbiterium kościoła pochodzi z XIII w. i stanowiło pierwotnie odrębną świątynię. Według opisu, zawartego w artykule Stanisławy Rudnik („Wyniki badań architektonicznych kościoła w Podgórzu, gmina Chełm”, zamieszczonego w materiałach z sesji naukowej z 1995 r. „Najważniejsze odkrycia archeologiczno-architektoniczne Chełma i okolic”) była to niewielkich rozmiarów świątynia jednonawowa, założona na planie kwadratu o wymiarach 5,4 na 5,4 m na zewnątrz), z małym prezbiterium (2,2 na 2,2 m). Zbudowana została z ciosów kamienia naturalnego w kolorze ciemnoszarym, zielonego glaukonitu i kamienia łamanego. W XV w. do ściany zachodniej świątyni dobudowano prostokątny budynek, pełniący rolę klasztoru. Kolejna przebudowa miała miejsce w 2 połowie XVII w. i prawdopodobnie polegała na przekształceniu istniejącego kompleksu budowli w jedną świątynię. W ten sposób dawna świątynia stała się prezbiterium nowej cerkwi. W tym czasie wzmocniono również budowlę szkarpami. W 2 połowie XIX w. dobudowano jeszcze zakrystię i przedsionek.

Obok kościoła znajduje się murowana dzwonnica z 1909-13 r. (w stylu bizantyjsko-ruskim) oraz murowana plebania (z 1916 r.). W miejscowości Podgórze znajdują się dwa cmentarze, prawosławny z końca XVIII w. o powierzchni 0,52 ha, oraz rzymskokatolicki z 1924 r. Ponadto w miejscowości zachowała się jedna zagroda z początków XX w.