BIOGRAFIE - Tadeusz Kozerski

Na początku XX w. wieku na ziemi chełmskiej, podobnie jak w innych rejonach podzielonych granicami zaborów Polski, nastąpił rozkwit wielorakiej aktywności społecznej. Szczególnie zaangażowaną na tym polu grupą społeczną było ziemiaństwo. Wśród chełmskich ziemian jedną z najbardziej zasłużonych osób był Tadeusz Kozerski, związany z leżącym nieopodal Chełma Stawem.  Tadeusz Józef Faustyn Kozerski urodził się w Stawie 15 lipca 1863 r. jako syn Tadeusza Faustyna Kozerskiego i Teresy z Cieszkowskich herbu Dołęga, dziedziczki Stawu po ojcu Ignacym Cieszkowskim, posłem na sejm Królestwa Polskiego i prezesem Towarzystwa Kredytowego Województwa Podlaskiego. Kozerscy, pieczętujący się herbem Prawdzic, byli rodziną wywodząca się z Mazowsza, wymienianą już w XVI w. (gniazdem rodowym była miejscowość Kozery nieopodal Grodziska Mazowieckiego).

W kolejnych stuleciach Kozerscy pojawili się między innymi na Wołyniu i w województwie bełskim. O pierwszych latach życia Tadeusza Kozerskiego niewiele wiadomo. Pierwsze informacje pochodzą z 1880 r., kiedy ukończył gimnazjum rosyjskie w Warszawie i rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. W trakcie pobytu w Warszawie związał się z ruchem socjalistycznym. Został członkiem Partii Robotniczej „Solidarność”, będącej secesją z Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat, zwanej Wielkim Proletariatem. Z czasem znalazł się w samym Wielkim Proletariacie, kiedy kierownictwo nad partią objęła Maria Bohuszewiczówna (w 1884 r.). Wspierał organizację finansowo i według świadectwa wybitnego socjologa i działacza socjalistycznego Ludwika Krzywickiego zebrał fundusze na wydanie pierwszego polskiego przekładu „Kapitału” Karola Marksa (wydanie ukazało się w Lipsku w 1884 r.). W 1885 r. Tadeusz Kozerski został aresztowany przez władze carskie i kilka miesięcy spędził w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Chociaż potwierdzono jego związki z Wielkim Proletariatem, po zaliczeniu aresztu na poczet kary, został skazany jedynie na rok dozoru policyjnego. Mimo epizodycznego związku z ruchem socjalistycznym, jego biogram (autorstwa Alicji Pacholczykowej) można odnaleźć w trzecim tomie „Słownika biograficznego działaczy polskiego ruchu robotniczego” (z 1992 r.). W kolejnych latach studiów nawiązał kontakty z ruchem narodowym. W 1887 r. został członkiem Związku Młodzieży Polskiej ZET. W kolejnym roku prawdopodobnie przystąpił do Ligi Polskiej, przekształconej pięć lat później w Ligę Narodową. Po ukończeniu studiów pozostał w Warszawie i był jednym z bliskich przyjaciół czołowego ideologa ruchu narodowego Jana Ludwika Popławskiego oraz członkiem redakcji tygodnika „Głos”, wydawanego od 1886 r. (wspierał również wykupienie tygodnika z rąk poprzednich właścicieli).W 1900 r. Tadeusz Kozerski zamieszkał w Stawie wraz z żoną Janiną z Cieszkowskich (z linii osiadłej na Wołyniu). W 1909 r. Kozerscy sprzedali dobra stawskie, pozostawiając sobie dawną osadę pasiecznika (Staw – Pasieka) i istniejący tam niewielki dwór otoczony parkiem. W do dzisiaj zachowanym dworze (niestety w ruinie) Janina Kozerska prowadziła tajną szkółkę dla dzieci okolicznych chłopów. Państwo Kozerscy często przyjmowali wyjątkowych gości. W Stawie przebywał między innymi Władysław Reymont (w trakcie podróży po ziemi chełmskiej, której owocem był cykl reportaży „Z ziemi chełmskiej”, ukazujący cierpienia unitów) oraz przyszły prezydent Stanisław Wojciechowski. Tadeusz Kozerski organizował struktury Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego na Lubelszczyźnie oraz działał w szeregu organizacji, takich jak Towarzystwo Oświaty Narodowej, Towarzystwo Opieki nad Unitami i Polska Macierz Szkolna. Utrzymywał również kontakty z powstałym w 1906 r. Polskim Towarzystwem Krajoznawczym. W „Roczniku PTK” z 1910 r. figuruje jako członek - korespondent organizacji (obok dr. Edwarda Łuczkowskiego), chociaż nie umieszczono go wśród członków powołanego 28 kwietnia tego roku Oddziału PTK w Chełmie. W kolejnych latach pojawia się jednak jako autor odczytów prezentowanych w trakcie zebrań Oddziału. Czynny był również jako publicysta (między innymi w „Gazecie Lubelskiej” i„Ziemi Lubelskiej”), uczestniczył w wydawaniu konspiracyjnego „Głosu Ziemi Chełmskiej”, a także kierował transportami przemycanego z zaboru austriackiego „Przeglądu Wszechpolskiego”. W okresie I wojny światowej działał w Międzypartyjnym Kole Politycznym oraz w Towarzystwie Straż Kresowa. Po odzyskaniu niepodległości pełnił obowiązki sędziego pokoju w Chełmie oraz działał we władzach powiatowych (był członkiem Rady Powiatowej i Wydziału Powiatowego). Obok działalności politycznej (w Związku Ludowo-Narodowym i Stronnictwie Narodowym) aktywny był w szeregu organizacjach oświatowych i społecznych. Nadal wspierał Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, uczestnicząc w odnowieniu Oddziału w 1929 r. Szczególnie zainteresowany był również prasą. W okresie I wojny światowej uczestniczył w wznowieniu „Głosu Ziemi Chełmskiej” (kolejne pismo pod takim tytułem, również z udziałem Tadeusza Kozerskiego ukazywało się w 1927 r.). W 1923 r. wspierał powołanie tygodnika „Wieści Chełmskie”. W latach trzydziestych z powodu wieku i śmierci żony (Janina Kozerska zmarła w wieku 59 lat 19 maja 1930 r.) Tadeusz Kozerski wycofał się z czynnego życia politycznego. Zmarł 4 sierpnia 1938 r. w Stawie i został pochowany na cmentarzu w Czułczycach.

 

Mimo szerokiej aktywności Tadeusz Kozerski należy do postaci mało znanych (nie posiada ulicy swego imienia w Chełmie), chociaż jego biogram można odnaleźć w „Polskim Słowniku Biograficznym” (t. XIV z 1968 – 1969 r.). Ostatnio postać wybitnego społecznika przypomniał Stanisław Pyszko w artykule „Chełm i chełmianie w walce niepodległościowo-narodowej w XIX i XX w.”, zamieszczonym w publikacji „Chełm nieznany. Ludzie – Miejsca – Wydarzenia” (pod redakcją Małgorzaty Karwatowskiej), będącej zapisem konferencji „Chełm nieznany. Spór o kulturę pogranicza”, zorganizowanej w 2009 r. przez Chełmskie Towarzystwo Naukowe i Państwową Wyższą Szkołę Zawodową w Chełmie.     

                                                              Zbigniew Lubaszewski