BIOGRAFIE - Aleksandra Jentysówna

5 sierpnia 1863 roku w rejonie Chełma doszło do zaciętej bitwy między powstańcami i wojskami rosyjskimi. Jedną z ofiar starcia, określanego mianem bitwy pod Depułtyczami, był Adam Jentys, dzierżawca pobliskich Depułtycz Królewskich (Rządowych). Zabity za udzielanie pomocy powstańcom, osierocił między innymi dwuletnią córkę Aleksandrę, która po uzyskaniu starannego wykształcenia, podobnie jak wielu innych przedstawicieli ówczesnej inteligencji, związała się z ruchem socjalistycznym, uczestnicząc w tworzeniu pierwszej partii tego nurtu na ziemiach polskich – Wielkiego Proletariatu.
Aleksandra Jentys urodziła się 2 lipca 1861 roku. Przyszła na świat w Depułtyczach Królewskich. Jej ojciec był jeszcze właścicielem majątku Sobieszczany, w obecnym powiecie lubelskim. Obok Aleksandry, z małżeństwa z Konstancją Żmudzką, pozostawił jeszcze urodzonego w 1863 roku syna Wojciecha Artura.

Był to już jego drugie małżeństwo. Z pierwszego (z Franciszką z Jukowiczów) miał czterech synów (w tym doktora Adama Walerego, od 1866 roku lekarza w rosyjskim gimnazjum w Chełmie) oraz córkę Władysławę (żonę pisarza chełmskiego Sądu Pokoju i powstańczego naczelnika Chełma Bolesława Ettingera). W momencie śmierci miał prawdopodobnie czterdzieści siedem lat. Rodzina musiała opuścić splądrowany dwór i zamieszkać u rodziny. Aleksandra rozpoczęła naukę w jednej z żeńskich szkół średnich w Lublinie i kontynuowała w Warszawie, gdzie została uczennicą Aleksandryjsko-Maryjskiego Instytutu dla Szlachetnie Urodzonych Panien (placówka funkcjonowała w zabudowaniach przejętych pod odzyskaniu niepodległości na potrzeby Sejmu RP). Szkołę ukończyła z wyróżnieniem w 1876 roku i zaproponowano jej pracę w instytucie. Wypełniała obowiązki damy klasowej (wychowawczyni) oraz od 1878 nauczycielki matematyki. Zamieszkała również na terenie instytutu. Przebywając w rozwijającej się gospodarczo i demograficznie Warszawie, licząca niespełna dwadzieścia lat nauczycielka, dosyć szybko nawiązała kontakty z socjalistami, rekrutującymi się w tym czasie głównie ze środowiska studentów. Według biogramu umieszczonego w Słowniku biograficznym działaczy polskiego ruchu robotniczego (tom 2 z 1987 roku), autorstwa Żanny Kormanowej, Aleksandra Jentysówna w 1879 roku przebywała w okresie wakacji w Szwajcarii, gdzie poznała Ludwika Waryńskiego. Związek z przyszłym twórcą I Proletariatu (Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat), posiadający również charakter osobisty, zaowocował jej zaangażowaniem w tworzenie pierwszej partii socjalistycznej na ziemiach polskich. Od 1881 roku, wraz z przybyłym do Warszawy Waryńskim, tworzyła struktury organizacji. Za moment powołania partii uznaje się rok 1882, kiedy powstał jej program. W kolejnym roku odbył się zjazd działaczy I Proletariatu i polskich grup socjalistycznych z terenu Rosji, obradujący w Wilnie. Aleksandra Jentysówna została na nim wybrana w skład Komitetu Centralnego (wraz z Ludwikiem Waryńskim, Tadeuszem Rechniewskim, Stanisławem Kunickim. Aleksandrem Dębskim, Edmundem Płoskim  i Henrykiem Dulebą). Prowadziła również sekretariat partii, który funkcjonował w jej mieszkaniu. Przechowywał także urządzenia do powielania tekstów i kierowała funkcjonującym w ramach organizacji Stowarzyszeniem Czerwonego Krzyża. W pracy konspiracyjnej posługiwała się pseudonimami: Jana, Janka i Janeczka. Jako Leonia Kamińska utrzymywała kontakty z działaczami rosyjskiej organizacji Narodnaja Wola. Uczestniczyła również w sporach programowych. Wielki Proletariat nawiązując do marksizmu opowiadał się przede wszystkim za rewolucją, chociaż formułowano również postulaty wprowadzenia demokratycznych reform. Pomijano kwestię walki o niepodległość Polski, co wywoływało opory i rozłamy. Kontrowersję powodowały również kontakty z opowiadającymi się za terrorem organizacjami rosyjskimi.

Aktywizacja polskich socjalistów wzmogła działania władz rosyjskich. Już w 1883 roku główni działacze partii (Ludwik Waryński, Edmund Płoski) zostali aresztowani. Ich następcy próbowali kontynuować działalność do 1886 roku, kiedy partia definitywnie została rozbita. Jedną z pierwszych aresztowanych osób była również Aleksandra Jentysówna, która została zatrzymana 1 października 1883 roku w Warszawie w trakcie odbierania listu na poczcie (trzy dni wcześniej aresztowano Waryńskiego). Przeprowadzono także rewizję w jej mieszkaniu. Przetrzymywana w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, przyznała się do działalności konspiracyjnej, jednak odmówiła składania dalszych wyjaśnień. 29 lipca 1885 roku została skazana wyrokiem administracyjnym na pięć lat zesłania do Syberii Zachodniej. Zamieszkała w miejscowości Tara w guberni tobolskiej. Po przybyciu na miejsce zesłania skierowała pismo do władz rosyjskich z prośbą o zgodę na ślub z Ludwikiem Waryńskim, która została odrzucona. Po zakończeniu terminu zesłania pozostała pod nadzorem policyjnym. Obowiązywał ją także zakaz pobytu w Królestwie Polskim. W 1890 roku zamieszkała w Odessie, gdzie utrzymywała się z tłumaczeń z języka francuskiego. W kolejnym roku poślubiła działacza Narodnej Woli i adwokata Iwana Bułhakowa. Wraz z mężem mieszkała między innymi w Charkowie i Jekaterynosławiu. Od końca lat 90. należała do Partii Socjalistów Rewolucjonistów  (eserowców), z której wywodził się między innymi premier Rządu Tymczasowego od lipca 1917 roku (obalonego przez bolszewików) Aleksander Kiereński. Działała również w rosyjskim Czerwonym Krzyżu. W 1911 roku przebywała krótko w Paryżu. I wojnę światową i rewolucję spędziła w Charkowie. Zmarła w 1920 roku w Rostowie nad Donem.

 

Z racji zaangażowania w działalność Wielkiego Proletariatu, Aleksandra Jentysówna dosyć często pojawiała się w publikacjach dotyczących ruchu robotniczego, szczególnie tych ukazujących się w czasach PRL-u. Jej postać spopularyzował również film poświęcony Ludwikowi Waryńskiemu pod tytułem „Biały mazur”, wyreżyserowany w 1979 roku przez Wandę Jakubowską (w rolę młodej rewolucjonistki wcieliła się Aldona Grochal). Fakt związku Aleksandry Jentysównej z ziemią chełmską  przypomniał Konstanty Prożogo, umieszczając jej biogram w „Regionalnym słowniku biograficznym”, publikowanym na łamach Kwartalnika Kresowego „Kamena” (nr 1 z 1989 roku).